Campagne komt los van Corona: Klimaat en ondernemingsklimaat heroveren de nieuwsagenda
Welke onderwerpen krijgen in de context van de verkiezingscampagne meer of minder aandacht in het nieuws? Deze vraag is belangrijk omdat de meeste mensen hun informatie over wat er speelt en waar partijen voor staan, direct of indirect baseren op het nieuws. Partijen die een sterke reputatie hebben op onderwerpen die in het nieuws centraal komen te staan, winnen vaak bij de eerstvolgende verkiezingen. Wanneer een partij een sterke reputatie heeft op een onderwerp, is die partij als het ware ‘eigenaar’ van dat onderwerp. Dat geldt voor linkse partijen bij sociale zekerheid, voor rechtse partijen bij het ondernemingsklimaat, en voor anti-immigratiepartijen bij de toestroom van immigranten.
Het verloop van de onderwerpen die op de journalistieke nieuwsagenda wordt in Tabel 1 samengevat. De aandachtsverdeling in het politieke nieuws over verschillende onderwerpen in de eerste drie maanden van 2021, wordt langs dezelfde meetlat gelegd als de aandachtsverdeling in de eerste maanden van de coronacrisis (februari-mei 2020) en die in de maanden voorafgaande aan de Tweede Kamerverkiezingen van 2017. Tabel 1 is gebaseerd op nieuwsprogramma’s van de publieke omroep (Goedemorgen Nl, EenVandaag, De Vooravond, M, het NOS Journaal van 20:00 uur, Nieuwsuur en Op1), online nieuwsmedia (Nu.nl, Nieuwsuur, NOS nieuws en NOS liveblog), en van vijf landelijke dagbladen (het Algemeen Dagblad, het NRC Handelsblad, De Telegraaf, Trouw en de Volkskrant). De vergelijking met 2020 en 2021 is gebaseerd op dagbladen. De rangordening van onderwerpen in de tabel is gebaseerd op de media-aandacht begin maart (van 1 tot 11 maart).
Sinds het voorjaar van 2020 bepaalt corona het nieuws. In de tabel wordt onderscheid gemaakt tussen nieuws dat primair gaat over de omvang, de verspreiding en het verloop van de pandemie (‘coronaverspreiding’) en de bestrijding van de pandemie (‘coronabestrijding’) – en van virussen en maatregelen die ook in 2017 genoemd werden. In 2020 gaat het over de verspreiding van corona. Vrees laat beseffen dat maatregelen nodig zijn. Dat vergroot de steun voor de regering, en dus de premierbonus voor de VVD – het ‘rally behind the flag’ effect. In 2021 is de aandacht verschoven naar de bestrijding van corona. Over afzonderlijke bestrijdingsmaatregelen valt altijd te twisten. CDA-minister De Jonge krijgt het zwaar. Tabel 1 laat zien dat met de verkiezingen en het voorjaar in het vooruitzicht nieuws over corona enigszins ‘oud nieuws’ wordt: de media-aandacht voor de coronaverspreiding daalt van 13,0% in januari tot 8,4% in maart, de aandacht voor coronaverspreiding van 20,6% naar 12,8%. Het gevaar lijkt minder groot, het wordt weer drukker op de weg, en het wordt de vraag of Rutte zijn premierbonus als leider in bange tijden kan vasthouden.
Voor ‘gezondheidszorg’, een onderwerp dat sterk samenhangt met de coronacrisis, geldt iets soortgelijks. In maart is de aandacht voor dit onderwerp duidelijk lager ten opzichte van februari en januari. Het aantal ziekenhuisopnames met corona patiënten is tamelijk stabiel – tenminste van code zwart is geen sprake geweest – en de gezondheidszorg als zodanig is geen allesbepalend thema in het politieke nieuws in maart.
Duidelijke stijgers zijn er ook. Het thema ‘onderwijs en wetenschap’ krijgt in maart veel meer aandacht dan in de voorafgaande maanden. Het onderwerp ‘klimaat en milieu’ krijgt nu zelfs meer aandacht dan in 2017 – van 5,4% in 2017 naar 8,7% in de afgelopen anderhalve week. Dat biedt kansen aan GroenLinks en D66 om nog in de buurt te komen van hun zetelaantallen in 2017, en aan de radicalere Partij van de Dieren om de winst te behouden. Bij de verkiezingen van 2017 kon GroenLinks winnen met klimaatdoelen. Maar door de gele hesjesbeweging werd bij de Provinciale Statenverkiezingen van 2019 Forum voor Democratie alweer de grootste door de kosten en opbrengsten van klimaatmaatregelen ter discussie te stellen. De premierbonus voor de VVD wordt onzeker als VVD-kiezers door klimaatnieuws opnieuw een luisterend oor krijgen voor de boodschap van partijen zoals Ja21 en de FvD over landschapsbederf, het kappen van bos voor biogas, en hoge energiekosten als gevolg van klimaatregelen.
En de winnaar is het thema ‘ondernemingsklimaat’. Dit onderwerp krijgt in maart de meeste aandacht in het nieuws. Het thema omvat nieuws over het bedrijfsleven, de economie, maar ook steunmaatregelen en steunpakketten die de overheid heeft ingesteld om de gevolgen van de coronacrisis te bestrijden. Daarvan kan de VVD wel profiteren. Het CDA kan het verlies ten opzichte van 2017 nog beperken als de kiezers de ‘diepe zakken’ van Hoekstra niet vergeten zijn. Alle steunmaatregelen leiden tot een grotere overheidsschuld, een traditioneel anathema voor beide partijen, maar dat is geen campagnethema geworden.
Opvallend is ook de aandacht voor de issues ‘verbreiding criminaliteit’ en ‘sociale zekerheid’. De grote aandacht in januari voor de verbreiding van criminaliteit in januari betrof de rellen die uitbraken na invoering van de avondklok. De aandacht in januari voor sociale zekerheid betrof het aftreden van het kabinet naar aanleiding van de toeslagenaffaire. Gezien de omvang en de impact van de toeslagenaffaire is het toch opvallend te noemen dat in februari en maart de SP, de PvdA en de CDA-ers Omtzigt en Van Dam het ongekende onrecht toch niet bovenaan de nieuwsagenda hebben weten te houden. Ter vergelijking: na het aftreden van het kabinet-Kok over Srebrenica verzilverden het CDA met Jan-Peter Balkenende en de LPF met Pim Fortuyn wel hun kansen. Een hierna te presenteren vervolganalyse laat overigens zien dat de politieke partijen zelf wel zijn blijven hameren op de drie traditionele thema’s uit de Nederlandse politiek, het begrotingssaldo en belastingen, sociale zekerheid, en normen en waarden. Klaarblijkelijk hebben de media dat in hun eigen berichtgeving slechts ten dele overgenomen.
Het immigratie- en integratiethema is qua aandacht nog lang niet terug op het niveau van 2017. De kiezers werden toen van de PVV naar de VVD getrokken met ‘pleur op’ en met de uitzetting van de Turkse minister Kaya met politiepaarden en politiehonden in het weekend voor de verkiezingen. Zij kunnen nu thuisblijven, of toch weer terugkeren naar de PVV – ook al zijn zulke kiezers ondervertegenwoordigd in opinipeilingen. Door politieke versplintering – BIJ1, leiderschapsstrijd Denk – lijkt het vele nieuws over #BlackLivesMatter-beweging en eerder over #MeToo vooralsnog geen politieke vertaling te krijgen.
In de coronamaanden is het Europese beleid geen nieuwsthema geworden. Het Europees MedicijnAgentschap dat met zoveel trots naar Amsterdam gehaald was bleef buiten schot. Dat Israël, het VK en de VS voortvarender waren bleef losstaand nieuws. Dat bleef zo in de afgelopen weken, waarin D66 en Volt Europese samenwerking terugbrachten op de nieuwsagenda.
De tabel laat onderwerpen zien die weinig aandacht krijgen. Over ‘terreurbestrijding’ en ‘ontwikkelingshulp’ wordt nauwelijks bericht. Ook thema’s als ‘bestuurlijke vernieuwing’, ‘normen en waarden’, overheidsfinanciën (‘begrotingssaldo’ en ‘belastingheffing’) en zelfs ‘bestrijding criminaliteit’ zijn geen belangrijke thema’s in de campagne.
De eigen onderwerpen van partijen
De bovenstaande interpretaties zijn gebaseerd op onderzoek om te achterhalen welke partijen begin januari 2021 eigenaar waren van welk onderwerp. Dat is onderzocht met een representatief VU panelsurveyonderzoek uitgevoerd door IPSOS onder meer dan 2000 Nederlanders. Aan kiezers is gevraagd waaraan ze dachten bij elk van de politieke partijen – bijvoorbeeld bij de PVV aan immigratie en integratie. Bij onderwerpen waarmee een partij voor een kiezer op het netvlies stond, is doorgevraagd of de kiezer het eens of juist oneens was met het standpunt van de partij. In tabel 2 wordt met een fletse of juist helle kleur weergegeven welk onderwerp kiezers bij welke partij op het netvlies krijgen. Met een groene of juist rode kleur is aangegeven of kiezers instemmend of afwijzend staan ten opzichte van die partijstandpunten. Flets levert doorgaans geen kiezers op. Helgroen doorgaans minder dan gehoopt, omdat kiezers het dan vaak ook eens zijn met concurrerende partijen die hetzelfde populaire standpunt innemen. Bij de gezondheidszorg hebben de SP en de PVV de sterkste reputatie, maar omdat er geen enkele partij is waarmee ze het oneens zijn bij gezondheidszorg (de gehele rij voor gezondheidszorg is groen), kunnen die partijen daar toch minder van profiteren dan gehoopt. Hetzelfde geldt voor de ChristenUnie en het CDA met betrekking tot normen en waarden – uitsluitend FvD maakt zich op dat punt onmogelijk. Helrood kan toch kiezers opleveren, omdat kritiek van tegenstanders voor trouwe kiezers het signaal is dat het nodig blijft hun partij te steunen.
Tabel 2 hierboven laat de opbouw van de premierbonus voor de VVD duidelijk zien. De VVD spring eruit als de partij die in de loop van 2020 een sterke reputatie heeft opgebouwd op het thema ‘coronabeleid’ – duidelijk de meest helgroene cel in de tabel. Zij heeft ook een sterke reputatie op de thema’s ‘ondernemingsklimaat’ en ‘overheidsuitgaven en belasting’. Die eerste twee thema’s zijn ook de dominante thema’s in het nieuws. Goed voor de VVD dus, en in mindere mate ook voor het CDA. De partijen Groenlinks en de Partij voor de Dieren hebben een sterke reputatie op het onderwerp klimaat en milieu. Voor hen is het dus gunstig dat dit thema toch doorbreekt op de nieuwsagenda. D66 had bij de eerste golf van het panelonderzoek (waar deze gegevens op gebaseerd zijn) niet een heel uitgesproken profiel. D66 profileert zich uitdrukkelijk als ‘groene’ partij, maar zal vermoedelijk ook kiezers trekken omdat zij een redelijk sterke reputatie heeft behouden als de onderwijspartij. Voor de rechtse partijen PVV en FvD geldt dat zij een duidelijke (maar omstreden) reputatie hebben op de thema’s ‘asielzoekers en migranten’ (of immigratie) en de ‘Europese Unie’. Sociale zekerheid is het thema dat ‘eigendom’ is van de linkse partijen als de PvdA en de SP. ‘Sociale zekerheid’ en werk of werkgelegenheid zijn niet de meest besproken onderwerpen. Het is voor deze partijen daarom des te belangrijker dat deze onderwerpen in maart in aandacht stijgen.
In tabel 2 zijn onderwerpen en partijen zo geordend, dat de diagonaal goed gevuld wordt. De tabel laat daarom in een oogopslag zien dat de belangrijkste tegenstelling in de Nederlandse politiek niet die tussen sociaal-economisch links (SP en PvdA) en rechts (VVD) is, maar dat voorstanders en tegenstanders van immigratie en klimaatmaatregelen (Denk, PvdD versus PVV, FvD) de uiteinden van het politiek spectrum zijn gaan vormen. Mede door interne ruzies zijn de meeste kiezers het oneens met alle standpunten van Denk aan de ene kant en FvD aan de andere kant.
Issuestandpunten van partijen in het nieuws
In het voorgaande hebben we besproken welke onderwerpen meer en minder aandacht kregen in het nieuws en waarom dit voor bepaalde partijen gunstig is. Daarmee is nog niet gezegd dat die partijen ook in het nieuws zelf met die onderwerpen aan het woord komen. In de derde tabel kijken we naar nieuwsfragmenten – zinnen – waarin wordt weergegeven wat het standpunt van een politieke partij over een onderwerp is. Voor de overzichtelijkheid zijn alleen die partijen geselecteerd met enige aandacht voor issuestandpunten. Wat allereerst opvalt is dat in de meeste zinnen waarin een onderwerp wordt benoemd, dit onderwerp niet direct (althans niet binnen de zin) gekoppeld wordt aan een partij. In de laatste kolommen, is te zien dat in 91%, respectievelijk 94% van de zinnen waarin het gaat over de gezondheidszorg, respectievelijk de bestrijding van criminaliteit er geen politieke partij voorkomt. Dit zijn de terreinen waarop Ernst Kuipers, Diederik Gommers, Andy Kraag en tal van anderen tot nationale helden zijn uitgegroeid.
De VVD komt het vaakst in het nieuws met standpunten. In 25% van de zinnen waarin de VVD voorkomt, gaat het over issues en het vaakst gaat het dan over het ‘begrotingssaldo’. Ook de andere regeringspartijen (CDA en D66) komen met relatief veel issuestandpunten in het nieuws. Maar aanzienlijk minder dan de VVD. Dat geldt niet zo voor die andere regeringspartij, de Christen Unie. Maar je ziet wel dat het kan helpen om een minister op een beleidsterrein te hebben om nieuwsaandacht te krijgen voor je standpunten (minister Slob van de Christen Unie en het thema ‘onderwijs en wetenschap’). De PvdA probeert wel aandacht te vestigen op de voor haar belangrijke thema’s als ‘sociale zekerheid’ en ‘werk’. Wilders (PVV) trekt aandacht met zijn standpunten over ‘immigratie en integratie’ en ‘terreurbestrijding’, Baudet (FvD) met ‘normen en waarden’.
De thema’s bovenaan de tabel, ‘begrotingssaldo’, ‘sociale zekerheid’, ‘normen en waarden’ en ‘immigratie en integratie’ worden het vaakst door politieke partijen zelf naar voren gebracht (in zo’n 20 tot 25% van de zinnen over die onderwerpen in de geselecteerde politieke artikelen). Maar het meest opvallende van deze tabel is dat als we inzoomen op de standpunten waarmee politieke partijen zelf aan het woord komen in het nieuws, we zien dat de aloude ‘rechtse’ en ‘linkse’ issues (‘begrotingssaldo’ en ‘sociale zekerheid’) de boventoon voeren, gevolgd door de normen en waarden die christelijke partijen voorop stellen – maar waarmee nu de FvD zich, veelal negatief, in de kijker speelt. De voorzichtige conclusie is dus dat dagbladen, televisie en online media bij veel onderwerpen te rade gaan bij andere bronnen dan de politieke partijen met hun eigen onderwerpen.
Dat de premierbonus voor de VVD verschrompelt valt niet met zekerheid te voorspellen. Dit zijn de eerste verkiezingen waarin politieke partijen zo massaal en veelvuldig inzetten op sociale media. Voor Nederland is de hoeveelheid televisiespotjes ongekend. Onbekend is wat boodschappen over nieuw leiderschap doen voor D66, of idyllische schaatsscenes voor het CDA. Of wat de vraag “waarom stem jij VVD?” doet voor de VVD. Met alle antwoorden goed.